Cũng như nhiều dân tộc anh em khác, trên mâm cơm cúng tân niên của người Thái (tại Kì Sơn, Nghệ An) có những món ăn thật đặc biệt.

Xôi, cơm lam

Đối với dân tộc Thái, gạo nếp cũng giống như gạo tẻ của người Việt vậy, xôi dẻo cũng giống như cơm trắng ăn hàng ngày. Vào ngày tết, xôi nếp là món ăn không thể thiếu trong mâm cơm tân niên. Người Thái rất xem trọng cơm gạo, sau mỗi vụ mùa, người dân đều làm lễ mừng lúa mới, những bông lúa đẹp nhất sẽ được lựa lặt treo lên giàn bếp cả năm, cầu mong vụ mùa mới sẽ bội thu như vụ mùa vừa rồi.

Để làm được cơm xôi cúng tất niên, người Thái phải lấy loại gạo nếp ngon nhất. Gạo nếp ngon sẽ được rửa sạch, ngâm một lần nước rồi đồ lên bằng “viếng”. Xôi gạo người Thái thơm, dẻo, ăn ngọt trong miệng. Khi đưa lên mâm cúng đầu năm, xôi được đưa vào chiếc “ép” giữ ấm và trông đẹp mắt.

Cơm lam được xem là món đặc sản của rất nhiều dân tộc và không còn xa lạ với người Việt, tuy nhiên cơm lam của người Thái Kì Sơn được liệt vào hạng ngon nhất. Bởi lẽ, cơm lam của người dân nơi đây được nấu bằng ống tre “pngá”. Gạo nếp được cho vào ống tre “pngá” non, nướng đều trên than hồng. Khi cơm chín, bóc lớp vỏ ngoài ra, khúc cơm xôi nóng hổi còn được bọc một lớp lụa. Trong lúc nướng, lớp lụa này đã bong từ vỏ tre bám vào cơm xôi. Ăn khúc cơm có lớp lụa “pngá” sẽ thấy thơm ngon vô cùng.

Nậm pịa

“Nậm pịa” là món ăn có thành phần hết sức đặc biệt, được làm từ nhũ tương trong ruột non của những con vật ăn cỏ. Người Thái chế biến nó trở thành một món nước chấm thịt luộc, nướng hoặc dùng làm nộm. Thứ nước này có vị hơi đắng bùi, còn dùng để chấm xôi cũng rất ngon.

“Nậm pịa” được dùng trong những ngày trọng đại, thế nhưng thường ngày người Thái vẫn dùng một món nước chấm tương tự nhưng được làm từ ruột cá. Ngay khi được bắt dưới sông lên, cá sẽ được làm ngay. Phần ruột cá sẽ được băm nhỏ, cho thêm xả, gia vị rồi nấu chín. Trong quá trình nấu, thêm vào một bát nước, khuấy đều đến khi đặc lại là có thể dùng được. Nó có tên gọi khác là “khi pá”, là một cách gọi vui của người dân nơi đây.

Lạp - nộm thịt sống

Sống ở vùng núi cao, người Thái thường xuyên săn bắn và từng xem đây là nguồn thức ăn chính cho mình. Những con thú săn được như hươu, nai, hoẵng sẽ được chế biến thành hàng chục món ngon, đặc biệt nhất là món “lạp”- nộm thịt sống. Khi làm “lạp” sống, người ra sẽ chọn những miếng thịt nạc ngon nhất như đùi, mông của con thú. Thịt “lạp” sẽ được thái lát mỏng, to rồi cho vào gạo nếp để vuốt hết nhớt và khô ráo. Sau đó thái thật nhỏ, khi ăn thì trộn với nước măng chua hoặc “nặm pìa”. Đây là món nộm sống ngon tuyệt dành cho phái mày râu.

Tuy nhiên, vẫn có món “lạp” chín dành cho phụ nữ và trẻ em. Để làm món “lạp” chín, cùng một món nước nhúng như thế, thịt sống sẽ được thay bằng thịt chín băm nhỏ, rang lên cho thật dậy mùi, đổ vào nộm sẽ thành “lạp” chín. “Lạp” dù sống hay chín đều rất hấp dẫn người ăn.

Lương Chi Mọc

“Mọc” là món ăn khá đơn giản, không cần chế biến công phu nhưng lại xuất hiện thường xuyên nhất trong mâm cỗ ngày tết của người Thái. Khi làm mọc, người ta thường dùng gạo tấm hạt thật nhỏ, ngâm với nước cho thật mềm. Sau đó băm thêm nhánh xả thơm trộn vào. Điều đặc biệt làm nên hương vị thơm ngon của mọc chính là loại thịt được cho vào cùng. Có thể đó là vài thớ thịt lợn, khúc cá tươi,… cũng có thể thay thế bằng vài con nòng nọc (đối với dân tộc Khơ mú, thịt được dùng là thịt chuột). Mỗi loại thịt được sử dụng trong mọc đều mang một hương vị khác nhau, nhưng ngon nhất vẫn là thịt cá mát - loại cả chỉ có thể được bắt ở dòng sông Nặm Mộ ở Kì Sơn. Sau khi cho thớ thịt vào giữa gạo tấm và xả, người dân thêm vào chút gia vị như tiêu rừng, muối sao cho vừa ăn. Tất cả đều được gói lại vào trong lá chuối, dùng lạt cột phần đầu lại, đưa hấp cách thủy cho chín. Khi mọc chín, tháo bỏ dây lạt, bóc lá chuối ra, hương thơm của xả cùng vị bùi béo của thớ thịt kích thích vị giác vô cùng.

Cuộc sống của người Thái ở Kì Sơn đang ngày càng đầy đủ và no ấm hơn. Bởi vậy, các món ăn trên đã không còn chỉ xuất hiện trong những dịp lễ Tết mà đã có mặt trong cả những bữa ăn hàng ngày, và trở thành một nét văn hóa ẩm thực đặc sắc mà bất cứ du khách nào cũng sẽ muốn thử nếu có dịp đến thăm vùng đất này./.